Eski Eserler

Åžeyhi
Asıl adı Yusuf Sinaneddin'dir.
I. Murad, Yıldırım Bayezid, Çelebi Süleyman, Çelebi Sultan Mehmet ve II. Murad dönemlerinde yaşadı. O sıralarda Germiyan Beyliği'nin başkenti olan Kütahya'da iyi bir öğrenim gördü. Şair Ahmed'den ve zamanının birçok bilgininden ders aldı. İran'da tasavvuf ve tıp öğrenimi görerek göz hekimi oldu. Dönüşünde Ankara'ya gidip Hacı Bayram-ı Veli'ye ve Hacı Bayram'ın halifelerinden, Fatih Sultan Mehmet'in mürşidi Akşemseddin'e bağlandı. Kendisi şeyh olmadığı halde Şeyhi (şeyhe mensup) diye anılması bu nedenledir. Kütahya'da Germiyan Beyi II. Yakub'un hekimliğini yaparak tanındı ve "Hekim Sinan" diye anıldı. Bir süre Bursa ve Edirne sarayları çevresinde bulunan şair, ömrümün büyük kısmını Kütahya'da açtığı aktar dükkânında eczacılık ve hekimlik yaparak geçirdi. Germiyan Beyi Yakup ile sohbet arkadaşlığı etti ve ona kasideler sundu. Ankara'da göz ağrısına tutulan Çelebi Sultan Mehmed'in hastalığının sebebinin sinirsel olduğunu teşhis etti (1415). Nitekim o sıralarda gelen sevindirici bir haber padişahın gözünün ağrısını geçirince gösterdiği başarıdan dolayı kendisine Tokuzlu Köyü tımarolarak verildi. Bu köye giderken yolda eski tımarın sahipleri tarafından soyulunca şikâyetini II. Murad'a sunmak için ünlü eseri Harname'yi kaleme aldı. Bir süre sarayında bulunduğu
II. Murad’a kasideler sundu, onun isteğiyle Hüsrev ü Şirin mesnevisini yazmaya başladı, tamamlayamadan öldü. Mezarı Kütahya yakınlarındaki Dumlupınar'dadır.
Şeyhi, divan şiirinin ilk ustalarındandır. Başarılı gazel ve kasideleriyle Fuzuliyi dahi etkileyerek divan Şiirinin özelliklerini, kurallarım ve mazmunlarım özlü şekilde ortaya koymuş, adeta çatısını kurmuştur.
Çağdaşları ve kendisinden sonra gelenlerce Şeyhü'ş-Şuara gibi unvanlarla övülmüş olan Şeyhi, kuvvetli bir tasavvuf âlimi olduğu ve Hacı Bayram tarikatına bağlı olduğu halde şiirlerinde din dışı konuları da işledi, İran’da öğrenim gören Şeyhi’nin Fars şiirinden etkilendiği, gazel ve kasidelerinde Şirazlı Hafız ile Selman-ı Saveci'den ilham aldığı görülmektedir. Şeyhî, bu şairlerin bazı beyitlerini dilimize de çevirmiştir.
Yüz yirmi altı beyitlik küçük bir mesnevi olan Harname'sinde hayalciliÄŸi yüzünden zarara uÄŸrayan, besili bir öküzün boynuzlarına imrenirken kulağını da kaybeden bir eÅŸeÄŸin başına gelen felaketleri mizahi bir hikâye biçiminde anlatır. Åžeyhi, hikâyesini anlatırken toplumsal eleÅŸtirileriyle baÅŸarılı bir hiciv-mizah edebiyatı örneÄŸi vermiÅŸtir. Aruzun "feilatün / mefâilün / feilün" ölçüsüyle yazılan eserde yüz yirmi altı beyitlik tevhit, naat, methiye bölümlerinden sonra asıl konuya geçilir. Çağının Türkçesini bütün incelikleriyle ortaya koyan bu esere güçlü bir lirizm hakimdir. Hatta bu mesnevinin bazı beyitlerinin gazellerindekilerden daha güzel olduÄŸu söylenir. Åžaire göre de 'gazel, birkaç ev meydana getirmeÄŸe benzer; mesnevi yazmak ise ÅŸehir kurmak gibidir,"                                                   
ÅžairliÄŸinin karakteristik yanlarım ortaya koyan en önemli eseri divan’ıdır.   (Åžeyhi Divanı,  Türk Dil Kurumu, 1942). Bu eser, Yakup Bey ve Osmanlı sultanlarına yazılmış kasidelerin çokluÄŸu ile dikkat çekmektedir. Åžair, 6400 beyitlik Hüsrev ü Åžirin adlı bir mesnevi de yazmıştır. II. Murat'ın isteÄŸiyle yazıldığı sanılan ve bu padiÅŸaha sunulan eser, bazı çevreler tarafından Türkçede Hüsrev ü Åžirin hikâyesini en güzel iÅŸleyen eser olarak kabul edilir. 2000 beyti Ä°ranlı ÅŸair Nizami'den çevrilen bu eserin geri kalan bölümü ÅŸair tarafından yazılmıştır.
"Şeyhi'den bahseden bütün tezkire ve tarihler onun hakkında daima hürmetkar bir ifade kullanmışlar; mesnevi şairleri de eserlerinin mukaddimesinde Şeyhi'den saygıyla bahsetmeyi bir vazife bilmişlerdir. Bilhassa büyük şair Fuzuli'nin Leyla vü Mecnun mukaddimesinde Anadolu mesnevicilerinden bahsederken yalnız Ahmedî ve Şeyhî'nin isimlerini anması hem Şeyhi hem de Ahmedî adına çok kıymetli bir nottur." (Nihad Sami Banarlı)
'Yüzyıllar boyu kullanılan mazmunlar basit ve acemice de olsa Şeyhi'nin şiirinde mutlaka vardır. Dili oldukça sade ama pürüzlü ve rekâketlidir. Henüz aruz ölçüsüne alışamadığı bellidir. Mısraları imâle ve zihaflarla doludur. Buna karşı duygularında samimidir. " (Haluk İpekten)

ESERLERÄ°:

• Divan (TDK tar., 1942)
• Hüsrev ü Åžirin (mesnevi, Faruk Kadri TimurtaÅŸ tar., bilimsel bas., 1963)
• Harname.

Harnâme

Bir eşek var idi zaif ü nîzar
Yük elinden katı şikeste vü zâr

Gâh odunda vü gâh suda idi
Dün ü gün kahr ile kısuda idi

Ol çeker idi yükler ağır
Ki teninde tü komamıştı yağır

Dudağı sarkmış u düşmüş enek
Yorulu arkasına konsa sinek

Kargalar derneği kulağında
Sineğin seyri gözü yağında

Arkasından alınca palanı
Sanki it artuğıydı kalanı

Bir gün ıssı eder himayet ana
Ya'ni kim gösterir inayet ana

Aldı palanı vü saldı ota
Otlayurak biraz yürüdü öte

Gördü otlukta yürür öküzler
Odlu gözler ü ger(i) lü göğüsler

Boynuzu bazısının ay bigi
Kiminün halka halka yay bigi

Ne yular derdi ne gam-ı pâlân
Ne yük altında haste vü nâlân

Acebe kalur tefekkür ider
Kendi ahvalini tasavvur ider.

Ki biriz bunlar hilkatte
Elde ayakta şekl ü sûrette

Bunların başlarına taç neden
Bizde bu fakr ü ihtiyaç neden

Var idi bir eşek ferâsetlû
Hem ulu yollu hem kıyâsetlû

Bizim ulu işimiz odûndur
Od uran içimizde o dûndur

Duttu yüz derd ile zaîf eşek
Zâr ü dil-haste vü nahîf eşek

Varayın ben de buğda işleyeyin
Anda yaylayup anda kışlayayın

Gezerek gördü bir göğermiş ekin
Sanki tutardı ol ekin ile kin

AÅŸk ile depti girdi iÅŸelemeye
Gâh ayaklayu gâh dişlemeye

Ekin ıssı...
Ağaç elinde azm-i râh etti

Daneden gördü yer pâk olmuş
Gök ekinliği kara hâk olmuş

Yüreği sovumadı sövmek ile
Olmadı eşeği dövmek ile

Bıçak çekti kodu ayruğunu
Kesti kulağını vü kuyruğunu

Kaçar eşşek acıyarak canı
Dökülerek yaşı yerine kanı

Uğrayu geldi pîr eşeği nagâh
Sordı hâlini kıldı dert ile âh

Batıl isteyü haktan ayrıldım
Boynuz umdum kulaktan ayrıldım.