Eski Eserler

Ali Gelibolulu
Ali Mustafa Efendi olarak da bilinir, gençliğinde Çeşmî mahlasını kullandı.
Medrese tahsili gördükten sonra yazdığı şiirlerle dikkat çekerek ilk eseri Mihr ü Mâh'ı sunduğu Şehzade Selim'e (II. Selim) divan kâtibi oldu.
Mevki hırsından dolayı ne şehzade ne de İstanbul'a giderek başvurduğu Kanunî Süleyman onun müderrislik veya kadılık isteğini kabul etti.
Şehzade Selim'in lalası Hüseyin Bey ile aralarının açılması üzerine, Konya'da iken tanıdığı şehzadenin eski lalası Mustafa Paşa'nın daveti ile divan kâtibi olarak önce Halep'e, sonra Şam'a gitti ve altı yıl bu vilâyette kaldı.
Lala Mustafa Paşa Yemen Serdarlığına tayin edilince onunla Mısır'a geçti.
Mustafa Paşa'nın görevden alınması ve muhtemelen yazdığı mektuplar yüzünden teftişe uğraması üzerine Saruhan (Manisa) sancak beyi Şehzade Murad'a (III. Murad) sığınarak onun aracılığı ile affedildi.
Daha önce yazmış olduğu Mihr ü Vefa ve Nâdirü'l-mehârib'i şehzadeye sunduğu gibi Râhatü'n-nüfusu onun emriyle genişleterek tercüme etti.
Daha sonra İstanbul'a giderek Heft Meclis'i Sokullu Mehmed Paşa’ya sundu, ancak umduğu zeamet (büyük toprak) yerine kendisine Bosna Beylerbeyi Ferhad Paşa'nın divan kâtipliği verildi.
III. Murad'ın padişah olması üzerine (1574) İstanbul'a gitti ve ona bazı kasidelerle birlikte Zübdetû't-tevârih'ı sundu. Fakat karşılığında bir memuriyet alamadığı için tekrar Bosna'ya döndü.
Lala Mustafa Paşa Gürcistan ve Şirvan Seferi'ne serdar tayin edilince, onu divan kâtipliğine getirtti (1578).
Bu sefer sırasında pek çok hadisenin yakın şahidi oldu, bir ara Mustafa Paşa vasıtası ile defterdarlık isteğinde de bulundu, fakat bu girişiminden de sonuç alamadı.
Nişancılık verilmesi hakkında bizzat padişaha müracaatı da kabul edilmedi.
Nihayet Halep tımar defterdarlığına tayin edildi. Ancak Mustafa Paşa'nın görevden alınması üzerine, bir müddet görevli olarak Trabzon'a gönderildi.
Bu görevinden sonra Halep'e gitti ve uzun süre orada yaşadı. 1581'de Halep ve civarının askeriyle Van hududu muhafazası ile görevlendirildi. Ancak gözü daima yüksekte olduğu için nişancılık ya da Mısır'da bir sancak beyliği istiyordu.
İstanbul'a gelip Nusretname ile Camiu'l-buhûr adlı eserlerini sunarak muradına erişmeyi beklerken Halep'teki görevinden de alındı (1583) ve iki yıl açıkta kaldı.
1585 yılı baharında Tebriz Seferi’ne çıkan Özdemiroğlu Osman Paşa tarafından Erzurum hazine defterdarlığına tayin edildi.
Altı ay sonra Bağdat mal defterdarlığına atandı ise de kısa zamanda bu görevden alındığından İstanbul'a gitti ve uzun süre yine açıkta kaldı.
1589'da Sivas defterdarlığına getirildi, ancak bu görev kısa bir süre sonra başkasına verildi.
Temmuz 1592'de yeniçeri kâtibi, Ekim 1592'de defter emini, Ocak 1595te tekrar yeniçeri kâtibi oldu.
Yeni padişah III. Mehmed'den, yazmaya başladığı Künhü'l-ahbûr için bol kitap bulacağını umduğu Mısır defterdarlığına tayinini istedi.
Ancak Amasya sancak beyliği ve Rum defterdarlığı ile yetinmek zorunda kaldı.
Çok geçmeden yanındaki kapıkulunun halka eziyeti sebebiyle Rum defterdarlığından alındığı gibi (Eylül 1595), Amasya sancak beyliğinden de Kayseri’ye nakledildi.
Son olarak Cidde sancak beyliğine tayin edildi ve 1600 senesi başlarında Cidde’ye gitti, padişahtan Mısır Beylerbeyiliğini istemek üzere hazırladığı son eseri Mevâidü'n-nefâisl Mekke'de tamamladı.
Muhtemelen 1600 yılında Cidde sancak beyi iken öldü.
Resmî görevlerinde pek fazla dikkati çekmeyen Alî Mustafa Efendi, yoğun edebî faaliyeti ve özellikle tarihçiliği ile büyük bir şöhret kazandı.
Çoğu bir mevki elde etmek için yazılmış irili ufaklı mensur ve manzum altmışa yakın eserin sahibi olduğu anlaşılmakta ise de adları kendisi tarafından verilen bazı kitaplarının örnekleri bulunamamıştır.
Aynı zamanda hattatlığı da olan Ali, geniş kültürü ve edebî kudreti dolayısıyla pek çok eser vermiş olmasına rağmen mevki ve servet hırsı, kibri ve gururu, kimseyi beğenmemedeki ifratı yüzünden devrinde sevilmemiş ve istekleri geri çevrilmişti.
Bu da onu çevresine karşı küskün ve mütecaviz yaptı. Mevki için ölçüsüz dalkavukluklara başvurdu, menfaat bekleyip göklere çıkardığı bir kimseyi -isteğini yerine getirmediği için- düşkünlüğünde ağır bir dille yermekten çekinmedi.
Bütün bu ruhî çalkantılar arasında verdiği hükümleri kontrol güç ise de özellikle tarihle ilgili eserleri, XVI. yüzyıl Osmanlı Devleti tarihi için emsalsiz ve zengin malzeme ihtiva eden kaynaklardandır.
Yazılış yılı bakımından ilk tarih kitabı olan Nâdirû'l-mehârib (1567–1569), Şehzade Selim ile Bayezid arasındaki Konya Savaşı'nı (1559) ve Selim'in tahta çıkmasına kadarki olayları anlatır.
Daha çok Farsça şiirlerle bezediği bu eseri edebî kudretini göstermek için ağdalı bir dille yazdığı anlaşılmadı. Yine edebî hüner göstermek üzere yazdığı Heft Meclis de Kanunînin Zigetvar Seferi ve ölümü ile II. Selim'in tahta çıkışını anlattı.
Lala Mustafa Paşa'nın divan kâtibi olarak hazır bulunduğu Gürcistan ve Şirvan Seferi ile Kars Kalesi inşaatı sırasında serdar adına yazdığı mektuplar ve bu devreye ait hadiselerin tasvirini Nusretnâme adlı eserinde topladı. Nusretname'mrı zeyli mahiyetinde olup Lala Mustafa Paşanın yerine serdar olan Koca Sinan Paşa'nın 1580'de yaptığı Gürcistan Seferi'ni anlatan Fursatname'yi ise yeni serdarın emriyle yazdı. III. Mehmed'in sünnet düğününü (1582) şiirle anlatan Câmiu'l-buhur der Mecâlis-i Sûr adlı eserini Halep defterdarlığı sırasında yazdı.

Yazı tarihi ile meşhur hattat, nakkaş, mücellit ve hat sanatından bahseden Menakıbı Hünervcrân'ı ise Nisan 1587'dc kaleme aldığı bu eser, İbnül Emin Mahmud Kemal İnal tarafından Âli'nin biyografisine dair geniş bir incelemeyle birlikte İstanbul'da (1926) yayımlandı.
Dünyanın ve yaratıkların yaratılışına dair efsane ve hurafeleri ise Mir'âlü'lavalim'ûe topladı.
Ali. en önemli ve hacimli eseri Künhü'I-ahbâr'ı 1591–99 yılları arasında oldukça sade, fakat edebi bir dille yazdı. Dört bölümlük bu eserin ilk bölümünde kâinatın yaratılışından, ikinci bölümde peygamberler ve İslâmi Arap tarihinden bahseder. Üçüncü bölüm Türk ve Moğol tarihlerine ayrılmıştır, dördüncü bölüm ise başlangıcından Ekim 1596'ya kadarki Osmanlı tarihi ile devlet adamları, âlim ve sairlerin biyografilerini içine alır.
Âli'nin tarihe dair eserlerinin sonuncusu Hâloiü'l Kahire minc'I-âdâti'zzâhire olup Eylül 1599'da yazılmıştır. Mısır'ın eski ve yeni tarihinden, ülkeye hâkim olan sülâlelerden ve eserin yazılış tarihine kadar hizmette bulunan Osmanlı valilerinden bahseder.
Ali’nin diğer eserleri arasında ahlâk, siyaset ve adaba dair olanlar önemli yer tutar:
Aralık 1581'de Halep'te yazdığı Nushatü's-selâlîn, hükümdarlar için gerekli vasıf ve şartlan belirten bir siyasetnamedir.
Mehâsinü '1 -âdüb da siyasetname niteliğinde bir eserdir.
III. Murad'ın arzusu üzerine 1587'de İstanbul’da devrinin muaşeret, ahlâk ve âdetlerini belirten Kavaidü'l-Mecâlis'i kaleme aldı, bu eseri hayatının sonlarına doğru genişleterek tamamladı.
Mevâidü'n -Nefâis fi Kauâidi't-Mecâlis adlı sonuncu eserinde ise umduğu mevkilere gelemeyişin verdiği kırgınlıkla devlet teşkilâtının bozukluğunu, çeşitli sınıfların âdet ve yaşayışlarını acı bir dille eleştirdi. Eser, açık mübalağalarına rağmen, XVI. yüzyıl Osmanlı sosyal hayatını aksettiren benzeri az bulunur kıymetli kaynaklardan biridir.
Ayrıca Tuhfeiü's-suleha ve imam Gazzâli'nin Eyyühe'l-ueled adlı risalesinin tercümesi de bu gruba girer.
Zübdetü'ü-evrâd ise bazı duaları içine alır.
Ali, padişah veya nüfuzlu kimseleri öven bazı risaleler de yazdı.
III. Murad'ın faziletinden bahseden Camiu'l-kemâlât,
Şehzade Osman'ın doğumunun eşref saate rastladığını astrolojiye göre inceleyen Ferâidü'l-uilâde bunların belli başlılarını teşkil eder.
Ali Mustafa Efendi, çeşitli sahalardaki geniş kültürünü gösteren eserlerinin zenginliği ve bunlardaki görüşlerinin özelliği ve farklılığı ile XVI. yüzyılın en dikkate değer kalem sahiplerindendir.
Tarihçiliği yanında, şair ve bir nesir üstadı olarak ağır basan edebiyatçı tarafı da vardır.
Kendisini önce şiir ve edebiyat sahasında tanıtmış olduğu gibi ömrünün sonuna kadar da bu yoldaki faaliyetlerini sürdürmüştür. Divanlar dolduran şiirleri dışında, değişik konularda manzum eserler ortaya koymaktan başka düzyazılarının aralarına büyüklü küçüklü manzum parçalar katmaktan geri kalmamış, mensur eserlerine ayrıca zamanının anlayışına göre edebi bir kisve vermeye dikkat etmiştir.
On altı yaşında gittiği İstanbul’da hemşehrisi ve hocası müderris şair Sürürî ile Hayalî gibi devrin önde gelen üstatlarından edebi terbiye alan genç Mustafa Ali, o yaşlarda önce Çeşmi mahlası ile şiir yazmaya başlamış.Az sonra ise bütün hayatına hâkim olan yükselme ihtirası ve kendini herkesten üstün görme duygusuna uygun düsen Âli mahlasında karar kılarak bütün eserlerini bu ad ile vermiştir.
Henüz yirmi iki yaşında iken, daha iki yıl önce kendisine divan kâtipliği kapısını açan Mihr ü Müh ile birlikte Enisü'l-Kuiûb ve Mihr ü Vefa gibi ür edebî eserin sahibi idi.
Şiiri her türlü duygu ve düşüncelerini ifadeye uygun bir zemin olarak gören Ali, ard arda divanlar teşkil edecek kadar yeni manzumeler yazmaya devam ederken bir yandan da, değişik alanlarda sayısı yıldan yıla artan eserlerini meydana koyar.
Konu dairesi halka halka genişleyen bu eserlerin zaman zaman adları, özellikle de sayıları ile dökümünü yapmaktan hoşlanırdı.
Hayatının sonuna kadar şiir vadisinde kalem yürütmüş olmasına karşılık "asırlarca süren" şöhreti ne siir sahasındaki eserlerinden gelen Âlî, dördü Türkçe, biri Farsça olmak üzere beş divan sahibi olmak gibi çok verimli bir şair hüviyeti gösterdiyse de bu şiir zenginliği kendisine çağdaşı Bakî ve Nevi gibi sairler safında bir yer temin etmedi.
Âli, divan şiirinin estetik disiplinine, onun büyük temsilcileri derecesinde bağlı kalmayarak oldukça serbest, doğallığa ve yaşanan hayata daha yaklaşan bir yol tuttu. Divan şiirinin mazmunlarını zaman zaman alışılmış olanın dışına (aşırıp beklenmeyen şekillere döken üslûbu, gevşek ifadesi ile devrinde yadırgandı.
Çok rahat ve ifade tekniği kuvvetli bir şiir söyleme kabiliyeti göstermesi onun özgünlüğünü ve farklılığını gösterir.
Divan şiiri onda, esas geleneğinin hep etrafında döndüğü aşk dışında bireysel hayatın başka olay ve sorunlarına da açıldı.
Divanlarındakilerden başka, mensur eserlerindeki manzum parçalarda da siyaset, ahlâk ve tarih alanındaki kitaplarında ifadesini bulan sosyal görüş ve eleştirilerini şiirle yapabilmesi, bu konuda azımsanamayacak bir sayıya ulaşan bu manzumeleriyle divan edebiyatının sosyal içeriği en fazla ve kuvvetli bir şairi olarak belirir.
Üzerinde durulması gereken bu başka tarafı da divan şiirinde "hamasiyyât" denilen cengâverlik ve savaş ile ilgili duygu ve konulara en fazla yer vermiş bir sair olusudur.
İyi bu gözlemci de olduğundan, şiirlerinde kuvvetli bir betimleme (tasvir) kabiliyeti görülür. Bu yönü özellikle doğa ve mevsimler üzerine şiirlerinin çokluğu nedeniyle dikkat çeken bir husustur.
Dil ve ifade bakımından da farklılıklar gösterir; şiire gözden kaçınılamayacak. Dikkate değer bir redif zenginliği gelirmiş, başkalarının kullanmaya cesaret edemediği, alışılmamış sözleri ve deyiş şekillerini denemiştir. Kolay elde edilemeyecek bazı duygu ve hailen yakalayan kuvvetli söyleyişleri dikkat çekicidir.
Ancak çok yazdığı bir kısım şiirlerinde basitliğe düşmekten de kurtulamaz. Buna karşın eski şiir ve nazire mecmualarında sık sık yer bulmuş olan manzumeleri kendisine şair olarak duyulan ilgiyi ve rağbeti göstermektedir. Batı dünyasında Hammer, tarihçi oluşundan gelen bir sevgi ile Osmanlı Şiiri Tarihinde (Geschichte der Osmanischen Dichtung) onun üzerinde bilhassa durur.
Gelibolulunun dört ayrı Türkçe divanından başka bir Farsça divanının da varlığı bilinmektedir. Ayrıca yirmi kadar manzum eseri vardır.

ESERLERÄ°:

• Künhül-Ahbar (4 cilt, 1860-70),
• Menâkıb-ı Hünerverân (Hünerlilerin Menkıbeleri, 1586, Hattatların ve Kitap
• Sanatçılarının Destanları adıyla 1982),
• Türkçe Divan (dört Türkçe divanı vardır: 1567-1574 [gazel ve kasideler], 1574, dördüncü divanı ÅŸair Hisâlî ölümünden sonra tertip edilmiÅŸtir),
• Melâidü'n-Nefâis fi Kavaidil-Mecalis (muaÅŸeret, Osmanlı Gelenek ve Görenekleri adıyla, Cemil Yener tar. 1975; Ziyafet Sofraları adıyla, Orhan Saik Gökyay tar. 1978),
• Mühr-ü Matı,
• Heft Meclis (Kanuni'nin son yıllan, II. Selim'in tahta çıkışı),
• Farsça Divan,
• Mir'atül-Evalim (Hz. Peygamber'in mucizeleri),
• Nusretnâme (Ä°ran seferini anlatır),
• Câmiü 'l-Hubur der Mecâli-ü 1-Sur (Åžehzade Mehmet'in sünnet düğünü),
• Hilyetûl-Rical (tasavvuf).