Eski Eserler

Kilis

Akdeniz Bölgesinden Güney Doğu Anadolu Bölgesine geçiş alanında ve Suriye ile komşu bir sınır kentidir.

Çivi yazısı ile yazılmış bir Asur betiğinde "Ki-li-zi" yerleşiminden söz edilmekte, buranın da bugünkü "Kilis" olduğu görüşü oldukça yaygındır.

Martin Hartman eski Kilis yerleşiminin bugünkü Kilis kent merkezinin güneydoğusunda "Tarzimehan" yöresi olduğunu belirtir.

Richard Kiepert de eski Kilis'i, bugünkü yerleÅŸimin 3 kilometre güneybatısındaki "Ä°lizi Bahçesi (Ä°llizi Baghtshesi) olarak  gösterir.

Roma Ä°mparatorluÄŸu kaynaklarında "Ciliza sive Urmagiganti" sözüyle geçen yöre, Yakut'un Mu'cemü'l-büldun ve Halil bin Åžahin Ez-Zahiri'nin Zübdetü KeÅŸfi'l-Memalik adlı yapıtında Azaz'a baÄŸlı bir köy olarak belirtilmiÅŸtir.

1519 tarihli Osmanlı Devleti Tahrir Defteri'nde de kentin adı "Killiz" biçiminde yazılmıştır.    

PadiÅŸah Kanuni Sultan Süleyman döneminde Canbolat Bey'e ocaklık verilen Kilis, yaklaşık 1500 kiÅŸinin yaÅŸadığı, altı mahalle (Kana, Kıbeliye ,Çukurfasl, Hacıgökçe / MeÅŸhedler, Kızılca, Sübbad)  ve 314 haneden oluÅŸan "nefs" statüsünde bir yerleÅŸim birimiydi.

1519 tarihli Tahrir Defteri kayıtlarına göre Halep eyaletinin merkez sancağı olan Kilis'te altı mahalle (Kana, Kıbeliye ,Meşata / Çalcıyan ,Kızılca, Sübbad) 576 hane bulunmaktaydı. 49 Hıristiyan olmak üzere 3500 kişinin yaşadığı bu kasabada (nefs) altı ayrı yerde "Cuma (Cuma Namazı)" kılınırdı.

Ayn Ali Efendi Kavanin-i Al-i Osman adlı çalışmasında Kilis'in, XVII. Yüzyılda Halep eyaletine baÄŸlı livalardan birinin merkezi  olduÄŸunu; Katip Çelebi de, Cihannüma adlı yapıtında bu görüşe katıldığını ve yörenin "valide sultanlara has" olarak verildiÄŸini belirtir.

Kilis'i uzun uzun anlatan Evliya Çelebi Seyahatnamesi'nde kentin harap durumundaki kalesinden;  sekiz kapılı (bu kapıların adları: Büyük Tedribe, Küçük Tedribe, Ayn Tedribesi, Akharan Tedribesi, Alçak Tedribe, Çulha Tedribesi ,Yusuf Çelebi Tedribesi) surlarından ve 30 camisinden söz ederek; burada beÅŸ mahalle bulunduÄŸunu 4660 insan yaÅŸadığını anlatır.

Vitali Cuinet XIX. Yüzyılın sonlarında Kilis'in sanayi, ticaret ve kültür kenti olduÄŸunu vurgulayarak; kentte 15.000 Türk olmak üzere 20.000 kiÅŸi yaÅŸadığını, 47 cami, 12 mescit, 24 medrese, 3 kilise, beÅŸ hamam, 740 dükkan, 7 han, 11 fırın, 120 kumaÅŸ iÅŸliÄŸi, 15 kıraathane (kahvehane), 1 eczane ve  4100 hane bulunduÄŸunu anlatır. 

Evliya Çelebi’nin Gözüyle;

Kilis tarihi deyince akla ilk gelen kaynak, Evliya Çelebi'nin seyahatnamesidir. Bu eserde Kilis hakkında şu bilgilere rastlıyoruz; Kilis Halep'in batısındadır, bir kalesi vardır.( Bugün belirtilen bu kaleden en ufak bir ize rastlamıyoruz.) Kilis ve Azez sancak olup, Valide Sultan' ın hasıdır. Yine Evliya Çelebi eserinden, şehrin dört tarafı kale şeklinde yüksek duvarlarla çevrili olduğunu yazar, bu duvarlar kerpiçten yapılmıştır.

Şehre sekiz kapıdan girilir. Bu kapılar demirli değildir. Kalenin önünde hendekler yoktur. Şehrin (5) beş mahalle, (4.660) dörbinaltıyüzaltmış evden ibaret olup, nüfusunun 24.000 olduğunu yazar. Bu bilgilerin 1648 yılında yazıldığını düşünecek olursak Kilis' in çok eski bir yerleşim ve büyük bir şehir olduğunu rahatça söyleyebiliriz. Canbolatoğlu Camiinden övgü ile söz edilerek bunun güzellik ve ihtişamda Arabistan' da ki benzerliklerinden geri kalmadığını yazar. Sonra diğer camilerden övgü ile söz edip Han ve hamamların özelliklerini yazar.

Kilis doÄŸası ve yerleÅŸmeye elveriÅŸli coÄŸrafyası nedeniyle tarihsel süreç içerisinde pek Ã§ok kavme (Babil, Hitit, Huri-Mitanni, Arami,Asur, Pers, Makedonya, Roma Bizans, Selçuklu, Memluk/ Kölemen,Osmanlı) ev sahipliÄŸi yapmıştır.

Kent merkezinin 5 km kadar güneydoÄŸusundaki Oylum Höyük'te sürdürülen arkeolojik kazı çalışması sonuçlarına göre, yörenin tarihi Geç Kalkolitik Ã‡aÄŸa (M.Ö. 3500-3000)  kadar dayanmaktadır.

Ele geçen Hitit kaynaklarına göre M.Ö. 1460'lı yıllarda Halep Krallığı'na bağlı olan yöre Hitit kralı II. Hattuşaş döneminde (M.Ö. 1420-1400) Halep ile birlikte Hitit egemenliğinden çıktıysa da, kral II. Suppililuma'nın (M.Ö. 1190-1180) Suriye seferinde tekrar Hitit İmparatorluğu'na bağlandı.

M.Ö. 1200 tarihinde Hitit Ä°mparatorluÄŸu'nun yıkılmasından sonra önce Aramilerin (M.Ö. XIII. Yüzyıl-VI. Yüzyıl),  M.Ö. 1100'de de kral II. Tiglat-Pileser  döneminde Asurların eline geçen yöre, önce Pers kralı Darius'un batıya (M.Ö. 521-485), sonraki yıllarda da Makedonya kralı Büyük Ä°skender'in  (M.Ö. 336-323) doÄŸuya yayılma politikaları çerçevesinde, bu uygarlıkların sınırları içersinde kalmıştır.

Büyük Ä°skender'in ölümünden sonra (M.Ö. 323) yaklaşık 227 yıl Selevkosların / Selefkiler (M.Ö. 281-64) egemenliÄŸi altında kalan Kilis ve yöresi M.Ö. 64 yılında Roma Ä°mparatorluÄŸu'na baÄŸlandı ve adı Ciliza sive Urmagiganti oldu.

Roma Ä°mparatorluÄŸu'nun  395 yılında ikiye ayrılması sonucu DoÄŸu Roma  dolayısıyla Bizans toprakları içinde kaldı ve Halep'le birlikte Bizans Ä°mparatorluÄŸu'nun Suriye Theması'na baÄŸlandı.
Halife Hz.Ömer zamanında 636 yılında Ebu Ubeyde Bin Cerrah (Ebu Ubeydet-ibn-il Cerrah) tarafından Ä°slam topraklarına  katılarak,  sınır bölgesi  kentlerinden biri oldu. 

V.Yüzyıldan sonra eski önemini yitiren Kilis ve yöresi, XI.Yüzyıla kadar Hıristiyan Bizansla Müslüman Araplar arasında sürekli el değiştirdi.

Bu süreçte Müslümanlığı kabul eden kimi Türk kavim ve boyları (özellikle Horasan, Türkistan kökenli OÄŸuzlar), Abbasiler'in denetimine girerek; "Sügur (sınırlar, düşman aÄŸzı olan yerler)", "Avasım (sınır kentleri)" ya da "Uç  Bölgesi" adı verilen yörelerde, bölgelerde iskan edildiler.
"Åžam Ucu" adıyla bilinen Kilis ve yöresine (A'zaz/Azez,Kuros,Anazarba,Ravanda) de savaşçı, dizdar (kale,sınır bekçisi), der-bend aÄŸası (sınır, karakol bekçisi), murabıt  (ibadetine düşkün kiÅŸi, ÅŸeyh, derviÅŸ), zahid (dindar,sofu)  gibi nitelikleri taşıyan Türk boyları yerleÅŸtirildi.

985 yılında tekrar Bizans egemenliğine giren bölge, XI. Yüzyılda Haçlı Ordularınca istila edildi ve Urfa Haçlı Kontluğu'na bağlandı.

1124 yılında Artuklu (1101-1231) ve  Eyyübi (1171-1348) egemenliklerinden sonra bölgeyi eline geçiren Kölemenler (Memluk Devleti,1250-1516); Anazarba, Azez, Kilis ve Ravanda kalelerini onardı; bugünkü Kilis kent merkezinin bulunduÄŸu yeri, alışveriÅŸ / ticaret merkezi yaptı.

266 yıl süren bu egemenliÄŸe Osmanlı PadiÅŸahı Yavuz Sultan Selim, 24. AÄŸustos 1516 yılında Mercidabık' ta (bugünkü Yavuzlu yöresi)  Memluk ordusunu yenerek, son verdi ve bölgeyi Osmanlı topraklarına kattı.

Genel olarak tarımsal karakterin ağırlıklı olduÄŸu Kilis ili ve çevresinde sanayi sektörü de tarıma dayalı bir geliÅŸme göstermiÅŸtir. Dolayısıyla Ä°l sanayisinin en belirgin özelliÄŸi tarımsal ve hayvansal kaynak potansiyeline yönelik olmasıdır. Nitekim il tarımında önemli bir yer tutan zeytin, üzüm ve buÄŸday ürünleri aynı zamanda imalat sanayinde pekmez, alkol, zeytinyağı, un ve bulgur üretim tesislerinde girdi olarak kullanılmaktadır. Bu tarım ürünlerinden özellikle üzüm ve zeytin, ile katma deÄŸer kazandıran iki önemli ürün grubu oluÅŸturmaktadır.