es-Saydene
Bîrûnî'nin eczacılıkla ilaili eseri.
Bazı kaynaklarda Kitâbü's-Saydele olarak zikrediliyorsa da (İbn Ebû Usaybia, s. 459) müellif eserine Kitâbü's-Saydene adını vermistir. Eser kısa bir mukaddime ve yine kısa bes fasılla ilâçların tarif ve tavsifini içeren çok genis bir listeden olusmaktadır. Bîrûnî, 442 (1050) yılında seksen yaslarında iken yazdığı kitabın istenilen biçimde tamamlanabilmesi için dönemin hekim ve eczacılarından dostu Ebû Hâmid Ahmed b. Muhammed en-Nehsâîden yardım almıstır.
Alfabetik sırayla düzenlenen eserin mukaddimesinde eczacılık (saydele) ilminin tıp açısından tasıdığı öneme dikkat çekilir ve geleneksel tasnife uygun biçimde ilâçlar basit (müfred) ve birlesik (mürekkeb) adı altında ikiye ayrılır. Birlesik ilâçlar da yapı maddeleri itibariyle nebâtî, hayvânî ve kimyevî olmak üzere gruplandırılır. İlâçlar tanımlanırken yararları yanında zararlarından ve yan etkilerinden bahsedilerek perhiz ve gerekli besinlerle iyilesme sağlandığı sürece hastaya ilâç verilmemesi önerilir. İlk ve Orta çağlarda eczacılık büyük ölçüde bitkisel ilâçlara dayandığından her farmakolog gibi aynı zamanda botanist
olan Bîrûnî, kendi dönemine kadar literatüre girmis bitki türlerinin yanında Hindistan'da bulunduğu yıllarda bizzat ilgilendiği zengin bitki türlerini de bütün özellikleriyle tanıtır; bu yönüyle onun eseri diğer kaynaklardan farklıdır. Bîrûnî'nin en çok basvurduğu kaynaklar Ebû Bekir erRâzî'nin Sırrü'l-esrâr'ı ile el-Hâvî'si ve Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin Kitâbü'n-Nebâf’ıdır. Verdiği ilâç isimlerinin sıra düzeni itibariyle büyük ölçüde Sırrü'l-esrâr’a benzemesi dikkat çeker. İlâç yapımında kullanılan hayvansal maddeler, değerli taslar, tuzlar, mineraller ve boyalar hususunda da Câlînûs (Galen), Huneyn b. İshak, Câhiz, Sâbit b. Kurre, Ya'küb b. İshak el-Kindî ve İbn Mâseveyh gibi bilginlerin eserlerinden yararlandığı görülür.
Bîrûnî eserin ilk faslında "saydene / saydele” teriminin etimolojisini verir ve Arap-ça’daki sandal kelimesinin (parfüm ve ilâç yapımında kullanılan güzel kokulu ağaç) aslının Hintçe çandal / çandan olduğunu, bu ağaçtan güzel koku ve ilâç yapıp satmaya çandana. bu meslekle uğrasanlara çandanânî denildiğini, Arapça’da ç harfi bulunmadığı için onun yerine s kullanılarak bu iki kelimenin saydene ve sandenânî (eczacı) seklinde Arapçalastırıldığını söyler. Verdiği bilgiye göre ilmin adı olarak saydene kelimesi saydeleden, eczacı anlamındaki saydelânî ise saydenânîden daha yaygındır.
Eserin ikinci faslı ilâç türleriyle yapım tekniklerine ayrılmıs, özellikle birlesik ilâçlarda oran çok önemli olduğundan bu isin ancak tecrübeli hekimler tarafından yapılması gereği vurgulanmıstır. Üçüncü fasılda es değerli ilâçların kullanımında dikkat edilmesi gereken hususlar yer almaktadır. Dördüncü fasılda ilim dili niteliğiyle Arapça’nın Farsça’dan üstünlüğüne dikkat çeken Bîrûnî besinci fasılda kendisinin ilme olan düskünlüğünü, kaynaklardan nasıl yararlandığını ve bu konuda çok dil bilmenin önemini belirttikten sonra eczacılıkta kullanılan malzemelerin Arapça, Farsça, Soğdca, Süryânîce, Yunanca, Türkçe ve Hindistan’da konusulan çesitli dillerdeki isimlerini bildiğinden söz etmekte, daha sonra da eczacılıkta kullanılan birçok bitkinin ve bunlardan yapılan ilâçların adını bu dillerde vermektedir. Kitabın önemli bir yanı da bitki türlerinin yetistiği coğrafî bölgeleri ve iklim sartlarını tanıtmasının yanında bunların kök, gövde, dal, budak yaprak, çiçek, tohum ve meyvelerinden hangisinin ilâç yapımında kullanıldığı hususunda ayrıntılı bilgi içermesi ve hangisinin doğal bitki, hangisinin kültür bitkisi olduğunu belirtmesidir.
Kitâbü's-Saydene’mn 1927 yılında Zeki r Velidi Togan tarafından bulunup ilim âlemine tanıtılan bir nüshası Bursa Kursunlu Cami Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Kursunoğlu, nr. 149) Eserin diğer yazmalarına göre daha iyi olan bu nüsha tabip Gazanfer et-Tebrîzî (ö. 678/1280'den sonra) tarafından istinsah edilip düzeltilmistir. M. Serefettin Yaltkaya bunun mukaddimesini Türkçe’ye çevirerek yayımlamıs (Millî Mecmua, III [Ankara 1937], s. 1-40), daha sonra aynı kısım Max Meyerhof tarafından İngilizce’ye çevrilmistir (Islamic Cultur, XIX |Haydarâbâd 1945], s. 323-328). Ferganalı Ebû Bekir Ali b. Osman el-Kâsânî’nin 1299’da yaptığı Farsça tercümenin eksik bir nüshası Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde olup (nr. 1789) İran’da nesredilmistir (nsr. Minûçihr Sitûde îrec Efsâr, Tahran 1352 hs ). Bîrûnî’nin 1000. doğum yılı münasebetiyle eserin Arapça tam metni ve İngilizce tercümesi, Hakîm Muhammed Saîd, Rânâ İhsân İlâhî ve Sâmî Halef Hamârine tarafından diğer nüshaları da dikkate alınarak takdim, ta'lik ve değerlendirmeyle birlikte iki cilt halinde yayımlanmıstır (Al-Birünl’s Book on Pharmacy and Materia Medica, Karachi 1973). Ubeydullah Kerimov’un inceleme ve notlarla Rusça’ya çevirdiği (Taskent 1974) eseri Abbas Zeryâb da Farsça bir giris ve notlarla nesretmistir (Tahran 1370/1991).
